Εισαγωγή
Το Γεωπάρκο Σητείας χαρακτηρίζεται από πολύ πλούσια γεωκληρονομιά η οποία περιλαμβάνει εντυπωσιακά πετρώματα από τις βασικότερες αλπικές τεκτονικές ενότητες, ιδιαίτερους σχηματισμούς και γεωμορφές στις μεταλπικές ενότητες, χαρακτηριστικές τεκτονικές και μικροτεκτονικές δομές, καθώς και πλούτο απολιθωμάτων.
Στο Γεωπάρκο Σητείας εμφανίζονται οι βασικές αλπικές ενότητες της Κρήτης, που είναι οι «Πλακωδών Ασβεστολίθων», «Φυλλιτών – Χαλαζιτών», «Τρίπολης» και «Μαγκασά». Επίσης, το Πάρκο περιλαμβάνει μεγάλες ιζηματογενείς σειρές από τις μεταλπικές ενότητες και ειδικότερα πετρώματα των περιόδων «μειόκαινο», «πλειόκαινο» και «πλειστόκαινο».
ΑΛΠΙΚΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ
J?-Ek
Πλακώδεις Ασβεστόλιθοι
Από μέσο ιουρασικό (δογγέριο: περίπου 175 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα) έως ανώτερο ηώκαινο (πριαμπόνιο: περίπου 37 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα)
Η ενότητα των «Πλακωδών Ασβεστολίθων», γνωστή και ως «Plattenkalk» ή ως «Μάνης – Κρήτης» είναι η σχετικά αυτόχθονη της Κρήτης με την έννοια ότι βρίσκεται τοποθετημένη στη βάση του οικοδομήματος των αλλεπάλληλων τεκτονικών καλυμμάτων που δομούν τη μεγαλόνησο. Πρόκειται για πελαγικούς, λεπτοστρωματώδεις μεταμορφωμένους ασβεστόλιθους (μάρμαρα) με πυκνά και εντόνως αισθητά τα επίπεδα στρώσης. Διαμέσου των επιπέδων στρώσης παρεμβάλλονται κερατόλιθοι και κόνδυλοι πυριτίου.
Εντος του Γεωπάρκου, οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι εμφανίζονται στο βορειοανατολικό άκρο του και ειδικότερα στον δρόμο προς το Κάβο Σίδερο, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι και οι εμφανίσεις νότια του οικισμού των Έχω και Μέσα Μουλιανών.
Μία ξεχωριστή εμφάνιση της ενότητας αυτής αποτελούν και τα γνωστά Στρώματα του Καλαβρού, τα οποία αποτελούν μετάβαση προς την υπερκείμενη τεκτονικά ενότητα, εκείνη των Φυλλιτών – Χαλαζιτών.
Phq
Φυλλίτες – Χαλαζίτες s.l.
Από ανώτερο πέρμιο έως κάρνιο
Περιλαμβάνει μεταμορφωμένα πετρώματα κυανοσχιστολιθικού τύπου και βρίσκεται τεκτονικώς επωθημένη πάνω στην προηγούμενη. Εκτός από μεταμορφωμένα, τα πετρώματα της ενότητας αυτής είναι και εντόνως τεκτονισμένα. Εκτός της μεταμόρφωσης κυανοσχιστολιθικού τύπου έχουν υποστεί και μεταγενέστερη ανάδρομη πρασινοσχιστολιθικής φάσης.
Στην περιοχή του γεωπάρκου τα πιο χαρακτηριστικά πετρώματα είναι φυλλίτες, σχιστόλιθοι, χαλαζίτες με εντυπωσιακές εμφανίσεις πάνω από το χωριό Καρύδι και στις παραλίες νοτίως του Βάι, καθώς και στην παραλία Μαριδάτη. Επίσης, περιλαμβάνουν μετακροκαλοπαγή με σαφή προσανατολισμό των κροκάλων και άλλα μεταμορφωμένα κλαστικά ιζηματογενή πετρώματα με εντυπωσιακότερες τις εμφανίσεις στο ρέμα νοτίως του Βάι, καθώς και τα χαρακτηριστικά κόκκινα μάρμαρα στην περιοχή του Βάι και της Μονής Τοπλού.
Από τα πιο χαρακτηριστικά και εντυπωσιακά πετρώματα της ενότητας είναι και οι ερυθροϊώδεις έως βυσσινόχροι (μωβ) αργιλικοί σχιστόλιθοι και φυλλίτες με ελάχιστη έως καθόλου μεταμόρφωση, αλλά με έντονη σχιστοποίηση (πυκνά επίπεδα σχιστότητας).
Οι πιο χαρακτηριστικές εμφανίσεις βρίσκονται πάνω και γύρω από την Επάνω Ζάκρο, εντός του φαραγγιού της Κάτω Ζάκρου, πέριξ του Καρυδιού με πολύ εντυπωσιακά και ασυνήθιστα μωβ πετρώματα.
Ts?-E
Τρίπολη
Από ανώτερο τριαδικό έως ανώτερο κρητιδικό
Περιλαμβάνει μία πολύ μεγάλη ακολουθία από ασβεστόλιθους και δολομίτες. Όλα της τα πετρώματα έχουν σχηματιστεί σε περιβάλλον ρηχής θάλασσας (νηρητικοί) και περιέχουν πλήθος χαρακτηριστικών απολιθωμάτων.
Παρουσιάζουν πολύ έντονα φαινόμενα καρστικής διάβρωσης φιλοξενώντας σχεδόν το σύνολο των καρστικών γεωμορφών όπως τα σπήλαια και τα φαράγγια, ενώ δημιουργούν τους υδροφόρους ορίζοντες της περιοχής.
f
Φλύσχης
Ανώτερο Ηώκαινο
Περιλαμβάνουν μεταμορφωμένους και κατά θέσεις πτυχωμένους ψαμμίτες, αργιλικούς σχιστόλιθους και άλλα μεταμορφωμένα κλαστικά υλικά. Τα πετρώματα του φλύσχη της ενότητας Τρίπολης παρουσιάζουν χαρακτηριστικές εμφανίσεις στις περιοχές Κάτω Ζάκρος, Καρούμπες, Μαυρός Κάμπος, Σκαλιά, Αγία Ειρήνη, Δρόμος Ξερόκαμπος – Κάτω Ζάκρος.
J-E
Μαγκασά
Από το μέσο ιουρασικό έως το ανώτερο λουτήσιο.
Η ενότητα της Μαγκασάς αντιστοιχεί στην ενότητα Πίνδου στην Κρήτη. Περιλαμβάνει μικρολατυποπαγείς και ωολιθικούς πελαγικούς ανοιχτόχρωμους ασβεστόλιθους.
Στην περιοχή του γεωπάρκου εμφανίζονται πέριξ του χωριού Μαγκασά (Βρυσίδι) εξ ου και το όνομά τους, ενώ έχουν έντονες εμφανίσεις στην παραλία της Αγίας Ειρήνης, στην περιοχή μεταξύ Ζήρου και Σίτανου, καθώς και στο οροπέδιο πλατύβολο όπου το σπήλαιο Άνω Περιστεράς.
Οι ασβεστόλιθοι της ενότητας Μαγκασά είναι τεκτονικώς επωθημένοι πάνω στην ενότητα της Τρίπολης, στις περισσότερες θέσεις επί του φλύσχη της, αλλά και απευθείας πάνω στους ασβεστόλιθούς της.
ΜΕΤΑΛΠΙΚΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ
Mm-s
Πετρώματα μειόκαινου (Σχηματισμός Σκοπή)
Κάτω – μέσο τορτόνιο (περίπου 11,608 – 10,154 εκ χρόνια πριν από σήμερα)
Περιλαμβάνει καλά στρωμένα κλαστικά ιζηματογενή πετρώματα ρηχής θάλασσας κυρίως απολιθωματοφόρους ψαμμίτες διασταυρούμενης στρώσης, λεπτομερη κροκαλοπαγή και μερικά στρώματα λεπτόκοκκου υλικού. Οι διακριτοί κλάστες (κόκκοι) αποτελούνται ως επί το πλείστον από κροκάλες των ασβεστολίθων της Τρίπολης.
Στην περιοχή του γεωπάρκου, οι περισσότερο χαρακτηριστικές εμφανίσεις βρίσκονται στο βόρειο τμήμα και κυρίως εντός του φαραγγιου της Μονής Τοπλού και στην περιοχή περιμετρικά του λόφου Μαύρο Μουρί, καθώς και στην περιοχή γύρω από τον οικισμό Σκοπή.
Ms-Pli
Πετρώματα μειόκαινου (Σχηματισμοί Καστρί και Παλαιόκαστρο)
10 – 8,5 εκ χρόνια πριν από σήμερα
Ο σχηματισμός Καστρί περιλαμβάνει χερσογενή καλά στρωμένα κοκκινωπά χονδρομερή κροκαλοπαγή με αμμώδη συνδετική μάζα, ψαμμίτες και παρεμβολές από λεπτομερέστερα (ιλυώδη ή αργιλώδη) κλαστικά ιζηματογενή πετρώματα. Η ακολουθία είναι ετερογενής και οι εναλλαγές είναι ακανόνιστες με μεταβαλλόμενο πάχος από θέση σε θέση. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά στα κροκαλοπαγή, αυτά χαρακτηρίζονται από κόκκινο χρώμα και περιέχουν πολύχρωμες κροκάλες από τα πετρώματα της ενότητας Φυλλιτών – Χαλαζιτών, καθώς επίσης και κροκάλες από τους ασβεστόλιθους και τον φλύσχη της ενότητας Τρίπολης. Ο σχηματισμός Παλαιόκαστρο περιλαμβάνει ανοιχτόχρωμους λευκοκίτρινους παχυστρωματώδεις έως άστρωτους απολιθωματοφόρους υφαλώδεις ασβεστόλιθους με μερικές ενδιαστρώσεις κλαστικών και μαργαϊκών στρωμάτων κατά μήκος της βάσης. Κυριαρχούν τα κοράλλια και τα εχινόδερμα Clypeaster.
Χαρακτηριστικές εμφανίσεις του σχηματισμού Καστρί παρατηρούνται στον λόφο Καστρί στην παραλία της Χιώνα, καθώς και στην παραλία Μπονταλάκι. Τυπική εμφάνιση των ασβεστολίθων του σχηματισμού Παλαιόκαστρο παρατηρείται βορείως της παραλίας Καρούμες, εντός του φαραγγιού της Κάτω Ζάκρου και βορειοδυτικά του φαραγγιού της Μονής Τοπλού. Επίσης συναντώνται σε ολόκληρη τη νεοτεκτονική λεκάνη νότια της Σητείας.
PI
Πετρώματα πλειόκαινου
Κάτω – άνω πλειόκαινο (περίπου 5,332 – 2,588 εκ χρόνια πριν από σήμερα).
Περιλαμβάνει καλά στρωμένες ομοιογενείς ανοιχτές λευκές έως πρασινωπές μάργες που περιέχουν θραύσματα από κελύφη απολιθωμένων οργανισμών.
Εντός του πάρκου η πιο χαρακτηριστική εμφάνιση βρίσκεται στην παραλία Άργιλος στον Ξερόκαμπο, ενώ μικρότερες εμφανίσεις παρατηρούνται κατά μήκος του μονοπατιού Κατσουνάκι – Κάτω Ζάκρος όπως στον μικρό κόλπο Ρούσσο Σπάσμα.
Pt
Πετρώματα πλειστόκαινου
Κάτω – άνω πλειστόκαινο (περίπου 1,806 – 0,126 εκ χρόνια πριν από σήμερα)
Τα πετρώματα του πλειστόκαινου είναι τα πιο πρόσφατα και περιλαμβάνουν κατά κύριο λόγο ψαμμίτες και κροκαλοπαγή με ασβεστιτική συνδετική ύλη. Πρόκειται για θαλάσσια κλαστικά και βιοκλαστικά ιζηματογενή πετρώματα που περιέχουν κλάστες όλων των μεγεθών (από άμμο μέχρι κροκάλες) καθώς και άφθονα τεμάχη απολιθωμένων οργανισμών, όπως εχινόδερμα, γαστρόποδα και δίθυρα.
Συναντώνται περισσότερο στις παραθαλάσσιες περιοχές του πάρκου και ειδικότερα στον Ξερόκαμπο, στην Άμπελο, στην Κάτω Ζάκρο, στις παράκτιες περιοχές του Τραόσταλου και στον κόλπο Καρούμες.
al
Ιζήματα Τεταρτογενούς
Σήμερα
Τα τεταρτογενή ιζήματα περιλαμβάνουν πολύ πρόσφατες χερσογενείς κλαστικές ιζηματογενείς αποθέσεις, προϊόντα ποταμοχειμμάρειων αποθέσεων, ή άλλων διαβρωσιγενών αποθέσεων σε οροπέδια, κοιλάδες και παράκτιες ζώνες.